A)DOĞAL FKTÖRLER
* YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ:
1-Dağların uzanışı:Dağlar genelde doğu-batı yönünde uzanır.Bu nedenle kıyılar daha kalabalık nüfuslanmışlardır.
2-Eğim:Türkiye dağlıktır.Dağlık olan bölgeler (D.Anadolu, D.Karadeniz,Akdeniz’in iç kısımları)seyrek nüfuslanmışlardır.
3-Bakı:Dağların güneye bakan yamaçları daha sıcaktır.Tarım ve yerleşme faaliyetleri nedeni ile güney yamaçları daha çok nüfuslanmışlardır..
4-Yükselti:Yüksek olan dağlar,Erzurum-Kars platoları gibi yerler yükselti nedeni ile seyrek nüfusludurlar.Alçak olan kıyı kesimleri ise daha çok nüfuslanmışlardır.
TOPRAK ÖRTÜSÜ:Toprakların çok verimli olduğu Çukurova,Ege ovaları gibi yerler kalabalıktır.
BİTKİ ÖRTÜSÜ:Çok ormanlık olan Batı Karadeniz ve Toroslar seyrek nüfuslanmış yerlerdir.
İKLİM:
1-Yağış:Ülkemizin çok yağış alan yerleri daha kalabalıktır.Menteşe Yöresi,Hakkari çevresi gibi yerler çok yağış almalarına rağmen dağlık oldukları için az nüfuslu yerlerdir.
2-Sıcaklık:Kış ayları daha sıcak,ılıman geçen kıyı kesimleri, soğuk ve sert kış şartlarının hüküm sürdüğü iç bölgelere göre daha fazla nüfuslanmışlardır.
B)BEŞERİ FAKTÖRLER
1-BİLİM ve TEKNOLOJİ ETKİSİ:Örn.Teknolojik kent olan İstanbul çok nüfuslanmıştır.
2-İÇ ve DIŞ GÖÇLER:Göç alan bölge ve iller kalabalıktır.Göç veren Doğu Karadeniz gibi yerler de nüfus azdır.
3-ULAŞIM:Ulaşımı iyi olan yerler çok nüfuslanır. Kara,hava,demir ve deniz yollarının geliştiği Marmara ve Ege Bölgelerinin nüfusları fazladır.
4-EKONOMİ:
a-Turizm:Turistik yörelerimizden olan Antalya,Bodrum, Marmaris,İstanbul gibi yerler nüfusu çekerler.
b-Sanayi:Sanayinin geliştiği illerimiz ve bölgelerimizin (Marmara,Ege gibi) çok nüfuslanması.
c-Ticaret:Ticaret şehirleri çok nüfuslanır.Örneğin, Samsun’un, Trabzon’un diğer Karadeniz kentlerine göre daha fazla nüfuslanması gibi.
d-Tarım: Çok verimli olan Ege ovaları,Çukurova gibi yerler sık nüfuslanırlar.
e-Hayvancılık:Hayvancılık faaliyetinin yoğun olduğu yerler az nüfuslanırlar.Örneğin,D.Anadolu Bölgesi gibi.
f-Madencilik:Maden yöreleri çok nüfus alır. Zonguldak gibi merkezleri örnek verebiliriz.
g-Ormancılık:Orman yöreleri fazla nüfuslanmazlar. Batı Karadeniz,Toroslar gibi.
h-Balıkçılık:Doğu Karadeniz kıyı kesiminin sık nüfuslanmasında balıkçılık faaliyetlerinin etkisi vardır.
TÜRKİYEDE YERLEŞMELER:
*YERLEŞME NEDİR?
Sürekli ya da geçici olarak yaşanılan yer.
*TÜRKİYE NEDEN ESKİ BİR YERLEŞİM YERİDİR?
Türkiye’de yerleşme izleri 20.000 yıl öncesine dayanır. Bunun nedenleri şunlardır:
1-Elverişli coğrafi konumu
2-Su kaynaklarının bolluğu
3-Topraklarının verimli olmasıdır
4-İklimlerinin yaşamaya uygun ve çeşitli olması
5-Yeraltı ve yerüstü kaynaklarının zengin olmasıdır.
KIR VE KENT YERLEŞMELERİ BİRBİRİNDEN NASIL AYRILIR?
a-Nüfusuna gore
b-Mülki (İdari ) yapısına gore
c-Konut (Hane )sayısına gore
d-Yaptığı ekonomik faaliyete gore
KIR YERLEŞMELERININ ÖZELLIKLERİ:
*Nüfuslari azdır.
*Dayanışma yüksektir.
*Toprak ve hayvancılık temel geçim kaynağıdır.
*Sınırları dardır.
*Cami,okul,çeşme,mera, ……gibi ortak malları vardır.
DOKULARINA GÖRE KIR YERLEŞMELERİ:
A)DAĞINIK KIR YERLEŞMELERİ:
*Yerşekillerinin engebeli, tarım topraklarının az ve dağınık, yağışın ve su kaynaklarının bol olduğu yerlerdeki yerleşmelerdir.
Örn. D. Karadenizdeki “MAHALLE ‘’ adi verilen yerleşmeler dağınıktır.
B)TOPLU YERLEŞMELER:
Yerşekillerinin düz ve sade,tarım topraklarının fazla,su kaynaklarının ve yağışın az olduğu yerlerdeki yerleşmelerdir.
İç Anad. Güneydoğu, Marmara ve Ege ‘de bu yerleşimler vardır.
I-KÖYLERİMİZ:*KÖY:Geçim kaynaklarının tarım ve hayvancılık olduğu ,100-2000 nüfuslu,ortak malları olan en küçük idari birime denir. Yönetim MUHTARLIKTIR. Toplam yaklaşık 36.000 köyümüz vardır.
*NOT:Ülkemizdeki hızlı kentleşme ile birlikte köylerimizin sayıları ve nüfusları hızla azalmaktadır.
KÖY TİPLERİ
a- Ova Köyleri:Marmara, İç An. , Ege , Güneydoğu A. gibi düzlük bölgelerin köyleridir.Tarım önemlidir. ÇOK GELİŞİRLER. Toplu bir yapıları vardır.Alt yapı sorunları yoktur.
b-Yolboyu köylerimiz:Bir kara ya da demiryolu etrafında kurulmuş ve gelişmişlerdir.Yola paralel gelişirler.Yolun önemine gore gelişirler.Alt yapı sorunları azdır.
c-Yamaç ve vadi köyleri:Bir dağ yamacında veya vadide kurulmuş köylerdir.Geçim hayvancılıktır.Az gelişirler . Alt yapı sorunları çoktur.Karadeniz, Akdeniz ve Doğu Anadolu daki köylerimizin çoğu bu özelliktedir.
d-Orman Köyleri:Orman işleri temel geçimdir. Gelişemezler.Batı Karadenizdeki köyler örnek verilebilir.
II-KÖYALTILARI:
*Köy altı:Köyden küçük, köy muhtarlığına bağlı geçici veya sürekli yerleşmelerdir.Yaklaşık 38.000 köyaltımız vardır.Çeşitli bölgede farklı adlar almışlardır.
KÖY ALTLARI NEDEN ORTAYA ÇIKMIŞTIR?
*Dağınık araziler ve toprak yetersizliği
*Bağımsız yaşama isteği (Baba ocağından kaçma )
*Anlaşmazlıklar (Kan davası,tore,….. vb.)
*Hayvancılık yapma isteği
*Kanunsuz olarak devlet arazilerine yerleşme istekleri …. gibidir.
A-SÜREKLİ KÖY ALTLARI:
1-MAHALLE:25-30 hanedir.D. Karadenizde görülürler.Evler birbirinden km.lerce uzaklıktadır.Altyapı sorunları çoktur.(Ulaşım… gibi.)
2-MEZRAA:25-30 hanelidir. Doğu ve Güneydoğuda yaygındır.Geçim tarım ve hayvancılıktır. Büyüyünce “köy olurlar”.
3-ÇİFTLİK:1-2 hanelidirler.Ahır samanlık vb. Eklentileri vardır. Tarım ve bahçe işleri yapılır. İç, Ege , Marmara da yaygındır.
4-DİVAN:25-30 hanelidirler. Bağ bahçe işleri geçim kaynağıdır.Batı Karadenizde yaygındır.
B-GEÇİCİ KÖY ALTLARI:
5-YAYLA:1-5 hane. Hayvancılık yapılır.Yüksek yerlere kurulurlar.D. Karadeniz , Toroslar ,Doğu Anadolu
6-AĞIL:1-2 hane. Küçükbaş hayvancılık yapılır.Doğu Anadoluda yaygın.
7-KOM: 1-2 hane . Küçükbaş hayvancılık yapılır. D. Anadoluda yaygındır.
8-DAM:Genellikle tek hane .Bahçe işleri. Ege ve Maramrada.
9-OBA: 10-15hane Konutlar kıl çadırlardan yapılmıştır.Hayvancılık yapılır. Akdeniz, İç A.
10-BAĞ EVİ: Tek ev . Batı Anadoluda. Hasat zamanı gidilir.
11-DALYAN: Ege ve Akdeniz kıyılarındaki 1-2 haneli balıkçılık yerleşmesidir.
12- Maden ve taş ocakları da köyaltı grubuna dahil edilebilir.!!!
Türkiye’de Kırsal Konut Tipleri
Dünya’nın her yerinde olduğu gibi Türkiye’de de konut tiplerini belirleyen temel etmen iklim koşullarıdır. Ayrıca jeolojik yapı, bitki örtüsü gibi doğa doğal koşullar da konut tiplerini belirlemektedir. Ülkemizde ekonomik ve kültürel gelişme, doğal çevrenin konut tipleri üzerindeki etkisini azaltmaktadır.
A-Kerpiç Evler : Kerpiç evlerde yapı malzemesi olarak killi toprak kullanılmaktadır. Killi toprak samanla karıştırılarak çamur haline getirilir, kalıplara dökülerek kurutulur. Kerpiç evler, yağışların az, iklimin kurak olduğu İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygın olarak görülür.
B-Taş Evler : Arazinin dağlık olduğu, ağacın ve toprağın yeterince bulunmadığı yerlerde yaygın olan konut tipidir. Yapı malzemesi olarak kullanılan taşlar genellikle yakın çevreden karşılanır. Akdeniz’de Toros Dağları, İç Anadolu’da Nevşehir, Ürgüp Yöresi, Güneydoğu Anadolu’da Mardin Yöresi taş evlerin yaygın olduğu yerlerdir.
C-Ahşap Evler : İklimin nemli ormanın bol olduğu yerlerde yapı malzemesi olarak ağacın kullanıldığı konut tipidir. Ahşap evler ormanların geniş yer kapladığı Karadeniz Bölgesi’nde yaygın olarak kullanılır.
D-Hımış Evler: Bazı yörelerde ağaçla birlikte taş veya kerpiç de kullanılır. Bu tip evlere orman kenarı bölgelerde rastlanır.
E-Betonarme Evler : Yapı malzemesi olarak demir, beton ve tuğlanın kullanıldığı konut tipidir. Son yıllarda kullanımı artan betonarme evler, sanayileşme nedeniyle Marmara ve Ege Bölgesi’nde yaygın olarak görülür.
F-Prefabrik Evler :Bu konutların parçaları hazırdır . Kolay ve kısa sürede monte edilir . Olağanüstü durumlarda ( doğal afetler sırasında kullanılır.) Geçici konutlardır.
*ŞEHİR:Nüfusu 5000 in üzerinde, çok çeşitli ekonomik fonksiyonu olan büyük yerleşmelere denir.( Özellikleri a-Nüfusun çok olması b- İş ve meslek çeşitliliği c- Büyük yönetim merkezleri olması d-İşbölümünün olmasıe-İnsanlar arasında dayanışmanın az olması
II-ŞEHİRLER :
*İdari olarak; Kasaba (Belde):Kaymakamlığa bağlı yerleşim. İlçe(Kaza)Kaymakamlık ve Vilayet (il) :Valiliktir.
* Ayrıca şehirler yerel yönetim olarak BELEDİYE VE BÜYÜKŞEHİR BELEDİYE şeklinde idare edilir.
ŞEHİRLERİN SINIFLANDIRILMASI :
A-NÜFUSLARINA GÖRE :
1-Küçük Şehirler: 5000- 25.000 arasında.
Tarım ve yönetim şehirleridir.Örn.Kaymaz,
Çifteler,Batburt, Ardahan………
2-Orta şehirler: 25.000- 100.000 arası nüfuslu.
Bozhüyük, Polatlı, Bartın, Gümüşhane…..
3-Büyük şehirler:100.000- 1.000.000 arası nüfuslu.
Esk. Kayseri Konya, Izmit………
4-Çok büyük şehirler: Ank. ,İzmir……
5-Metropoller: İstanbul.
B-FONKSİYONLARINA GÖRE:
1-TARIM ŞEHİRLERİ:Temel fonksiyon tarım ve hayvancılıktır.Küçük pazarları ve tesisleri vardır.Örn.Çifteler, Polatlı, Susurluk, Kilis….
2-TİCARET ŞEHİRLERİ: Temel fonksiyon ticaret, imalat,bankacılıktır.Büyük pazarları , panayırları ,fuarları alış veriş merkezleri vardır. Örn. Kayseri Gaziantep, Diyarbakır, Bursa, Erzurum……..
3-LİMAN ŞEHİRLERİ: “Geniş hinterlandları” vardır.”Serbest bölgeleri vardır”. İthalar ve ihracat yapılır. Depo, antrepo, gümrük tesisleri vardır.İzmit, İzmir, İst. Mersin ,Samsun Trabzon……….
*SERBEST BÖLGE NEDİR?
Her türlü ticaret malının serbest yani gümrük işlemlerine tabi olamadan satıldığı limanlara bağlı özel yer. Buralardaki satış yerlerine “free shop” adı da verilir.Antalya,Mersin ,Trabzon,İzmir’de serbest bölgeler vardır.
*HİNTERLAND NEDİR? Bir liman kentini kaynakları ile besleyen ve büyümesini sağlayan çevre bölgeye denir. (ARD BÖLGE diğer adıdır.)
*NOT: Hinterland zengin değilse şehir ve liman gelişmez. Örneğin Sinop’un çevresi dağlık olduğu için hinterland fakirdir ve Sinop gelişememiştir. Bütün Ege İzmir ‘in hinterlandı olduğu için İzmir çok büyümektedir.Bütün Türkiye ise İstanbul’un hinterlandıdır.
4-SANAYİ ŞEHİRLERİ :Sanayi ön plandadır.Esk. Bursa, Adana, İzmir, Adapazarı………….
5-MADEN ŞEHİRLERİ:Maden ve enerji kaynaklarına yakın kurulmuşlardır.Zonguldak, İskenderun, Batman, Soma ……………. Gibi.
6-TURİZM ŞEHİRLERİ:Doğal ve tarihi güzellikleri vardır.Bir çok dinlenme tesisine sahiptirler.El sanatları yaygındır.Marinaları vardır. Antalya, Bodrum, Marmaris, Kuşadası, Ürgüp…………………..
7-ULAŞIM MŞEHİRLERİ :Yol kavşaklarında kurulmuşlardır. Her yöne ulaşımları vardır. AFYON, ANKARA, ESK. SİVAS……
8-İDARİ ŞEH. :Başkent ilk görevleridir. ANKARA.
9-ÜNİVERSİTE –KÜLTÜR ŞEH. :Bir çok üniv. Vardır. Opera, tiyatro konferans merkezleri vardır. ESK. İST. ANK. …..
10-DİNİ ÖZELLİĞİ OLAN ŞEH.: Kutsal varlıkları vardır. Konya, Hacıbektaş, Şanlıurfa, Efes, gibi.
11-ASKERİ ŞEH. :Nüfuslarının önemli bir kısmı askerdir.Alay ve garnizonları vardır. Askeri üsleri ve hava alanları vardır. Polatlı, Keşan, Çorlu, Lüleburgaz ,Burdur, Amasya ,
*NOT:Şehirler bazen birden çok fonksiyona sahip olabilrler.
Not: Bu ders notu Düzgün BARIŞ tarafından hazırlanmıştır.
